"Dugo sa Ulo ni Corbo"
ni Efren R. Abueg
(Maikling Kwento)
Pinaurong na ang ikalawang hanay ng tanggulan sa pambansang lansangan sa Bagak; ang mga kaaway ay nakalusot sa isang natuyuang salog at mula roon ay nagpapaputok ng kanyon, niluluba ang mabababaw na hukay at dinudurog ang nagngangang gilid ng bundok. Maraming naiwan sa mahabang hukay sa gilid ng lansangan-ang mga bangkay ay nakasubsob, nakatingala, nakatagilid nakayukayok at ang may nakadilat pang tmga matay waring hindi na nasanay sa kalagiman ng paligid; ang mga sugatang kumakalmnot sa lupa o nagpipilig ng ulo o nanginginig sa salakay ng kirot o takot o pagkabaliw ay patuloy na kinakandong ng karimlang nilalagim ng liwanag ng kamatayan. Kabilang sana sa mga sugatang iyon si Ador; nabatak ko lamang siyang paahon sa hukay, naisaklay ko ang isang bisig niya sa aking balikat at kami'y tumakbong palayo sa tumitinding putukan. Dinala ko siya sa lungga, pinalapatan ng lunas at habang inaampat ang dugong bumubukal sa kanyang dibdib ay nagsasalita siya, hindi ng digmaan, hindi ng kamatayan, hindi kapaitan, kundi ng kamusmusan. Aywan ko, ngunit si Ador sa mga sandali ng panganib at kawalang-katiyakan ay kaugnay ng kamusmusanng isang payapang nayon, ng isang malawak na palayan, ng isang kalabaw na nagngangalang Corbo.
Hindi si Ador ang ikukuwento ko, kahit siya'y naging matalik kong kaibigan sa Larangan. Ang ikukuwento ko, na lagi niyang ikinukuwento sa akin, ay si Corbo, ang kalabaw.
HUMAHAPLIT ang ulan sa mga punungkahoy, nilalagas ang mga dahon, kinukulkol ang lupa sa mga tanim na gulay, habang ang bahay na pawid ay payapang nakahimlay sa dibdib ng gabi, habang sa kural, ang mga kalabaw ay umuunga, pumupulas paminsan-minsan, na waring may ipinaaalam. Ang batang si Ador ay nagising, sandaling pinakinggan ang tsiit tsiit ng ulan sa bubong na pawid, ang plaap plaap ng tubig na galing sa pansol at bumabagsak sa malaking dram. Hindi panay na malakas ang bugso ng ulan; kung humina'y waring naglalangkap at nagiging isa ang mga ugong ng gabi. Sa paghinang ito ng ulan, ang unga ng mga kalabaw ay lumutang sa hangin at narinig iyon ni Ador.
Ibig niyang bumangon, ngunit malamig ang gabi't madilim ang kabahayan. Naisip niyang baka giniginaw si Inahin; sandali lamang naman-naisip niyang hindi agad-agad giniginaw ang kalabaw. Subalit buntis si Inahin. Hindi kaya ginawin ang buntis na kalabaw?
Ang Tata Pedro niya ay nakabaluktot sa kanyang tabi, ang talampakan nito'y sumasanggi sa kanyang binti kapag siya'y gumalaw at ang lamig niyon ay nakaiigtad. Kaya hindi na siya kumilos, nakinig na lamang sa iba't ibang ugong ng gabi, hanggang sa mapuna niyang tumitila na ang ulan. Nakapikit siya habang nakikinig sa mga ingay na dumarating sa kanya, ngunit sa pagtila ng ulan, dumilat siya, luminga siya at sa siwang ng nakapinid na bintana ay may nakita siyang sumisilip na manipis na liwanag. Umaga na.
Bumangon si Ador. Ang katsang kumot ay ibinalot niya sa katawan, saka marahan siyang lumakad, patiyad patungo sa hagdanan. Sa dingding, inabot niya ang nakasabit na sombrero. Isinuot niya at siya ay nanaog. Nakabakya, tinahak niya ang matubig na looban patungo sa kural. Kakaiba ang pulasan ng mga kalabaw, habang sa kaluskusang iyon ay namamaibabaw ang isang ungang hindi niya kilala.
Ibinukas niya ang pinto ng kural, pumasok siya at ang unang nayapakan niya ay isang malambot na tumpok. Pinilit niyang angatin ang bakyang nakabaon sa tumpok, humakab iyon at nang maalis ay nagbuntot ng marahang plup. Ang ungang hindi niya kilala ay pumupuno sa kanyang pandinig.
Kaladkad sa nagpuputik na kural ang nagpuputik na ring bakya, tinungo niya ang punong kalyos na kinatatalian ni Inahin at sa manipis na liwanag ng umaga ay nakita niyang nakasalagmak ito sa putik, nakataas ang ulo sa kanya, samantalang sa tiyan ay nakayupyop ang isang guyang umuunga.
Ang katuwaan ay parang ulang biglang bumuhos sa kanyang katawan. Hindi pansin ang katsang kumot na sumasayad na sa putik, siya ay tumingkayad sa tabi ng guya, hinagod ito sa ulo at sinalat ang tubuan ng sungay. Tumigil sa pag-unga ang guya, ipinaling ang ulo sa kanya, bago muling yumupyop sa tiyan ni Inahin. Nakita niyang sinisipsip nito ang namumulang suso ng kalabaw.
Nagtindig si Ador. Ang bakya niyang bumaon sa putik ay hindi na maangat ng kanyang paa, kaya't hinubad na niya't binitbit, ang kumot na napuna niyang naputikan na ang laylayan ay kinipit sa dalawa niyang siko. Sa lamig ng umaga't alingasaw ng malambot na tumpok, ang mga paa ni Ador ay naging magaan; ang kanyang dibdib ay may kinakandiling kasiyahan.
At numipis ang karimlan; ang liwanag ng umaga y unti-unting bumaha sa paligid, nagpakislap sa mga butil ng tubig sa mga dahon ng kahoy at halaman, umapaw sa bukas nang bintana, at pumukaw sa mga nangahihimbing sa bahay. Si Ador ay pumanhik, ang mga paang ikinuskos sa lumang sako sa puno ng hagdan ay may bahid pa ring putik, ang katsang kumot ay nakapulupot sa isa niyang kamay.
"Tata...Tata...nanganak na si Inahin!" sigaw ni Ador na lumilinga at hinahanap ang ama.
May narinig siyang mga yabag sa kusina at doon nagtuloy si Ador. Ang kanyang Tata Pedro ay nagkukuhit ng muta sa mga mata at ipinapahid iyon sa puwitan ng abuhing de kurdon nito.
Tata...may guya na tayo...nanganak na si Inahin!
"O...lalaki ba o babae?" usisa ng kanyang Tata Pedro na patuloy sa ginagawa.
Nabigo si Ador sa kalamigan ng kanyang Tata sà balitang hatid niya. Saglit siyang natigilan, napatungo siya at saka lamang niya nakitang may putik ang kumot sa kanyang kamay.
"Ano? Nagbalita ka rin lamang, e, hindi mo pa hinusto," anang Tata niya.
Nagbalik ang katuwaan kay Ador. Nagkaroon ng bagong pananabik na pumintig-pintig sa kanyang puso. Bakit nga ba hindi niya tiningnan kung lalaki o babae? O, lalaki sana. O, lalaki sana!
"Tena...tingnan natin," anang Tata Pedro niya.
Nagpauna nang bumaba si Ador sa hagdan pagkaraang ihagis ang kumot sa isang sulok. Hindi na siya nagbakya. Sumasalisod sa matubig na looban ang kanyang mga paa, yumayapak sa makapal na mga dahong laglag, bumabakli sa mga nagkalat na sangang marurupok. Ni hindi siya nangimi sa pagyapak sa malapot na mga tumpok ng kalabaw.
Pagdating sa punong kalyos, hinawakan agad niya ang buntot ng guya, binatak iyon at ang bagong silang na hayop ay mabuway na tumayo.
"Lalaki, Tata...lalaki!" bulalas niya.
"Alang kuwenta...ang gusto ko'y babae. Mapalalahian at magagatasan.
"Tata...ako na ang mag-aalaga sa kanya...ha, Tata?"
"Aalagaan siya ni Inahin," sagot ng kanyang Tata Pedro.
"Kami nang dalawa ni Inahin ang mag-aalaga sa kanya."
Dumaiti si Ador sa katawan ng guya. Ang kanang kamay niya'y humahaplos sa malagkit pang ulo nito.
"Hale...ikaw, pero bigyan mo siya ng pangalan," sang-ayon ng kanyang Tata Pedro.
"Pangalan? Ano ba'ng magandang pangalan, Tata?"
“Gusto mo'ng Corbo?"
"Ano ba'ng kahulugan ng Corbo?"
“Ewan ko, pero 'yan ang pangalan ng namatay na kalabaw ng Lolo mo.
Sinambit-sambit ni Ador sa sarili ang pangalang iyon, habang patuloy siya sa paghaplos sa ulo ng guya, hanggang sa mapangiti siya at mayapos ang munting kalabaw.
"Corbo..a, mula ngayon ay si Corbo ka na...Corbo."
Ang guya ay umunga, mababang unga, at ipinitik-pitik ang buntot habang nakalinga kay Ador. Hinaplos naman niya sa ulo ang guya at noon lamang niya napunang ang lagkit na nasasalat niya ay dugo.
"May dugo sa ulo ni Corbo, Tata..," biglang naibulalas ni Ador
Ang kanyang Tata Pedro na parang may hinahanap sa paligid ni Inahin ay tumingin sa kanya
Pahimuran mo kay Inahin," anito. "Nasaan ba'ng inunan n'yan?
Pinagmasdang mabuti ni Ador ang kamay niyang may dugo Malansa iyon at ang pagkaunawang nakadikit iyon sa kanyang palad ay nagdulot sa kanya ng kakaibang pakiramdam. Gayong walang laman ang kanyang tiyan, waring may isinisikad iyong pataas sa kanyang lalamunan. Napaduwal siya.
"Dugo lamang, e...ang hina ng sikmura mo! puna ng kanyang Tata Pedro.
Nanginginig ang mga labi, pinigil niya ang sarili na mapaduwal. Tumingin siya sa guya. Nakayupyop na ito sa tiyan ng ina, habang ang ulo nito'y hinihimuran ng dugo.
MAGKASABAY na naganap ang kamusmusan ni Ador at ni Corbo. Angguya ay lumaking masigla, ang matipuno nitong katawan ay may ipinangangakong lakas at kapangyarihan sa darating pang mga taon. Pagkagising sa umaga, hawak na ni Ador ang isang lubid, tatalian si Corbo at ilalabas iyon sa kural. Hila niya ito sa duluhan o sa hindi pa naaararong bukid kung tag-ulan o sa nagapas nang pinitak kung tag-araw. Doon inaabot ng kalam ng sikmura si Ador
Maganda ang tubo ng sungay ni Corbo. Hindi matulis ang mga dulo niyon, ngunit maganda ang pagkakahubog. Bagama't iyon ay may kalahating dangkal pa lamang, may palatandaang magsasalikop iyon nang pantay. Makinis na tulad sa batong buhay ang mumunting sungay ni Corbo. Hindi ang mga musmos na kanayon ang kalaro ni Ador. Hindi siya lumalahok sa balatikan sa aplaya, sa pabilisan ng akyat sa punong bayabas, sa pagbalibag sa manggang hilaw sa looban ng may looban. Ang kalaro ni Ador ay si Corbo. Kung tapos nang manginain ang guya, hahawakan niya ito sa dalawang sungay pipihitin iyong parang manibela ng sasakyan, iuuntog ang kanyang ulo sa noo nito, uuntaging labanan siya ng suwagan. Ang guya ay uunga nang marahan, ikukulkol sa lupa ang dalawang paa sa hulihan, saka iuuntog sa ulo ni Ador ang noo. Lalong magiging masigla si Ador sa pag-untog sa guya, hanggang sa ito'y mainis, isasakyod nito ang nguso sa kanyang tiyan at siya'y mapapatakbo.
Si Ador ay hahabulin ni Corbo, pasikut-sikot sila sa bukid, palundag. lundag at madalas ay lalansihin ni Ador ang guya na malilito, at nagkakaroon siya ng pagkakataong hawakan ito sa buntot, hatakin iyon hanggang sa mag-uunga sa galit ang guya. Saka lamang titigil si Ador, lulundag sa likod ng guya, hahaplusin iyon sa ulo at ang hayop ay payapa nang manginginain ng damo.
Nang binatilyo na si Ador, si Corbo ay isinisingkaw na sa kareta. Sakay si Ador at ang kanyang ina, at ilang tiklis na gulay, hila na ni Corbo ang kareta patungo sa bayan. Ang kalabaw ay taas- ulong lalakad sa lansangang-nayon, ang bulaklak ng gumamela o bandera espanyola o amarilyo't palong-manok na inilagay ni Ador sa pamatok nito ay parang korona sa isang munting prinsipe. Sa nayon, si Corbo ang pinakasikat na kalabaw ng isang bagito. Si Ador ay kilala dahil kay Corbo. Mabilis tumakbo si Corbo. Kung kapistahan ni San Isidro, ilalaban ito ni Ador ng karera. Sakay siya, sisigaw lamang siya ng Bilis, Corbo ay pupulas na ito ng takbo, walang puknat na pagtakbo hanggang sa makarating sila sa hintuang itinalaga ng namamahala sa karera. Kung may kurakol, inilalaban din ito ni Ador ng languyan. Sumisingasing, iniiwan ni Corbo nangyarda-yarda ang mga kalabang kalabaw.
Kung takipsilim at pababa si Corbo sa pinangangainang paltok na sakay si Ador, ang mga magsasakang nakakatanaw sa kanila ay napapabuntong-hininga. Ang dalawa ay larawan ng kapayapaan ng isang nayon, ng kapayapaan ng kalooban ng isang bata, ng kapayapaan ng isang daigdig. Ang anino ni Corbo sa takipsilim, na uuyad-uyad pababa sa paltok ay larawan ng isang daigdig na walang pangamba
Ngunit si Corbo ay lumaking malikot na kalabaw. Kung maluwag ang pagkakatali rito, bigla itong pupulas ng takbo, tatahakin ang mga halaman, lalansakin ang palayan. Habulin man ito ng limang lalaki, hindi ito maaabutan. Tanging si Ador, na marunong sumipol nang mahaba't malakas ang makapipigil kay CorboO. Ang panginoon ni Corbo ay si Ador lamang.
Isang tanghali, itinali ni Ador si COrbo sa punong mangga sa kanilang duluhan. Iniwanan niya ito ng ilang bigkis na kumpay bago siya natulog sa bahay. Tatlong bagitong namamalatik ng batu-bato't marya kapra ang siningasingan ni Corbo nang ang mga ito'y mapatapat sa kanya. Nangapaurong ang tatlong bagito. Isa sa mga ito ang nayamot kay Corbo. Nilagyan nito ng bala ang tirador at pinuntirya sa batok ang kalabaw. Si Corbo ay napaigtad nang mahagip ng bato, napaunga nang mahaba, nagdadambang parang kabayo, hinahaltak ang lubid na nakatali sa puno, habang ang mga matang nagliliyab ay nakatuon sa tatlong bagito. Ang mga ito, pagkaunawang naglulumagot ang kalabaw ay nagpulasan ng takbo, samantalang si Corbo ay patuloy sa pagbaltak sa lubid, hanggang sa iyon ay malagot. Si Corbo ay pumulas ng takbo, humahabol sa nakalayo nang mga bagito, nakaumang ang maigsi pang sungay, sumisingasing, ang mga paa'y kumukutkot sa lupa't nagpapailanlang ng alikabok.
Nang magising si Ador, wala na sa punong mangga si Corbo. May nakapagsabi sa kanya tungkol sa nangyari. Dala ang isang lubid, hinanap niya si Corbo sa mga suluk-sulok, sa kawayanan, sa pampang ng ilog, sa bulaos, sa mga sanghilya, sa mga balot, sa mga masukal na paltok. Lumambong na ang gabi'y hindi pa natutunton ni Ador ang kalabaw. Nanlalatang bumalik si Ador sa bahay. Maagang nahimbing si Ador sa malaking pagod. Pagsayad ng kanyang likod sa banig ay naghikab siya, ang namimigat na talukap ng kanyang mga mata'y waring dinidiinan sa bigat. Sa dakong hatinggabi, pinukaw siya ng mahabang unga. Napabalikwas siya. Mabilis siyang nanaog, at sa liwanag ng buwan ay nakita niya si Corbo na nakasungaw ang ulo sa nakapinid nilang tarangkahan.
"Corbo!" sigaw ni Ador.
kalabaw ay umunga nang marahan. Nang pagbuksan niya ng tarangkahan si Corbo at ipasok ito sa kural, napuna niyang parang nahihirapan itong huminga. Hinawakan niya ito sa ulo, pinagmasdan, at sa galaw ng lalaugan nito'y napaghinala niyang may nakaharang sa lalamunan ng kalabaw.
Kinaon niya ang kanyang Tata Pedro. Inumaga silang dalawa sa kural.
“May nakahirin sa lalamunan ni Corbo," anang albularyong pinatingin nila sa kalabaw.
Hindi makakain si Corbo. Ang bigkis ng sariwang kumpay sa paanan nito ay hindi nagagalaw.
"Palagay ko'y nanginain ito sa palayan at humalang sa lalamunan ang mga tangkay ng palay," anang Tata Pedro niya.
Si Corbo ay humahagok, ang waring bilasang mga mata'y may muta sa magkabilang tabi. Hinahaplos ito ni Ador sa ulo.
Si Corbo ay nabuhay lamang ng tatlong araw. Sa huling araw, ang tagpong nasaksihan ni Ador ay nalimbag sa kanyang katauhan, hindi pinawi ng panahon, kundi nag-iwan ng malinaw na bakas, na dinala niya hanggang sa digmaan.
Nang ikatlong araw, narinig niyang sinabi ng kanyang Tata Pedro sa tininte: Kaawa-awa lang si Corbo...mabuti pa'y madaliin na ang kanyang kamatayan.
Nangilabot si Ador sa pagkaunawang si Corbo ay mamamatay. Ang tininte ay tumango lamang, tinanaw si Corbo na nasa labas ng kural at nakatali sa punong mangga. Si Ador ay nanhik sa bahay, naupo sa papag, pagkaraa'y nahigang walang balak matulog. Hindi nagtagal, narinig niyang tinatawag siya ng kanyang Tata Pedro.
Mabilis siyang nanaog. Hindi na niya matagalang tingnan ang humahagok na si Corbo. Ang napagpakuan niya ng tingin ay ang masong dala ng anak ng tininte.
"Hindi na natin maililigtas si Corbo...ang mabuti'y karnihin na siya," anang Tata Pedro niya.
Nakatingin sa kanya ang tininte at ang anak nito. Hindi siya sumagot. Alam niyang kapag siya ay nagsalita, basag lamang ang tinig na maririnig ng tatlong kaharap at ayaw niyang masabi ng mga ito na siya ay maiiyak.
Hawak ng dalawang kamay ang maso, nilapitan ng anak ng tininte ang naghihirap na kalabaw. Sinipat ang pinakatuktok ni Corbo, saka marahang lumapit. Si Corbo ay hindi kumikilos sa pagkakatayo, patuloy sa paghagok. Mabilis na itinaas ng anak ng tininte ang maso, saka ibinagsak sa ulo ni Corbo. Ang hayop ay napaigtad, napaunga nang mahaba't malakas, dahan-dahang nanlambot ang mga tuhod at sa isa pang bagsak ng maso'y tuluyang nalugmok.
Ang tuktok ni Corbo'y nabasag, ang dugo'y sumago roon, umagos sa lupa't madaling natuyo. Si Corbo ay pinanginginigan ng katawan nang mamatay. Si Ador, na hindi man kumilos ay pinandilatan ng mga mata, ang dugo ni Corbo sa ulo ay namuno sa kanyang utak, at waring nalanghap niya ang dugo mula sa inunan nito, maraming taon na ang nakalilipas, at nang wala na si Corbo ay ibig niyang maduwal...maduwal.
Ang takipsilim, nang hapong namatay si Corbo ay waring may kulapol na dugo; ang mga ibong magsisihapon sa puno ay waring balisa; ang mga dahon ng kahoy ay hindi gumagalaw, waring nagmamatyag.
Hindi nagtagal, ang alaala ni Corbo ay pansamantalang nilagom ng digmaan.
Hindi na nakaigpaw si Ador sa pagkahibang; ang saglit na gabi'y sinundan ng maapoy na araw, na nagwakas sa maalinsangang takipsilim na pinawi ng makapal na karimlan. Nang yumao si Ador, yumayanig pa ang larangan, waring ang dugo ng lagim ay patuloy na isinasaboy sa ulo ng mga kawal.
-Nalathala sa Sibol (Blg. 5), Journal ng Kagawaran ng Pilipino, Philippine Normal College (Unibersidad na ngayon)